νευρικό σύστημα

Σύστημα οργάνων στα ζώα και στους ανθρώπους με το οποίο πραγματοποιείται η επαφή του οργανισμού με το περιβάλλον και με το οποίο αλληλοσυνδέονται τα όργανα μεταξύ τους και συντονίζονται οι λειτουργίες του σώματος. κεντρικό ν.σ. Στην κοιλότητα που σχηματίζεται από τα οστά του κρανίου και της σπονδυλικής στήλης, βρίσκονται τα κεντρικά όργανα του ν.σ. Αυτά είναι ο εγκέφαλος (μαλακή και λευκωπή μάζα που ακολουθεί το σχήμα του κρανίου) και ο νωτιαίος μυελός (επιμήκης, σχεδόν κυλινδρικός, που εκτείνεται σε όλο σχεδόν το μήκος της σπονδυλικής στήλης). Εγκέφαλος και νωτιαίος μυελός συγκροτούν στο σύνολό τους τον εγκεφαλονωτιαίο άξονα ή νευράξονα. Τα όργανα αυτά αποτελούνται από νευρικό ιστό, στον οποίο διακρίνονται η λευκή και η φαιά ουσία. Η φαιά ουσία αποτελείται από σωρούς νευρικών κυττάρων, από ίνες και νευρογλοία, ενώ η λευκή ουσία αποτελείται μόνο από νευρικές ίνες και νευρογλοία. Η νευρογλοία είναι ένας συνεκτικός ιστός, που διατηρεί στη θέση τους τα νευρικά κύτταρα και τις ίνες τους. Αυτές, όταν βγαίνουν από το κύτταρο, παίρνουν ένα λευκό χρώμα (λευκή ουσία), που οφείλεται στην επίδρασή τους από μια ειδική ουσία, τη μυελίνη. Κάθε νευρικό κύτταρο μαζί με τις αποφυάδες του σχηματίζει μια ανατομική και λειτουργική μονάδα, η οποία ονομάστηκε νευρών(ας). Η σύγχρονη φυσιολογία του ν.σ. βασίζεται στη γνώση των λειτουργιών του νευρώνα. Ανάμεσα στις διάφορες αποφυάδες του νευρικού κυττάρου υπάρχει πάντα μία, που δε διακλαδίζεται ούτε μεταβάλλεται σε πάχος, και η πορεία της, μερικές φορές πολύ μακριά, είναι δυνατό να παρακολουθεί αυτή η αποφυάδα ονομάζεται νευρίτιδα· όλες οι άλλες ονομάζονται δενδρίτες, γιατί, όπως τα κλαδιά ενός δέντρου, διακλαδίζονται, λεπταίνουν και διασπείρονται ερχόμενες σε επαφή με ανάλογες απολήξεις άλλων γειτονικών κυττάρων. Οι νευρίτες αθροίζονται ποικιλότροπα σε ομάδες - ανάλογα με τη λειτουργία τους - και σχηματίζουν τα δεμάτια των νευρικών ινών· όταν διαδράμουν στο εσωτερικό του εγκεφαλονωτιαίου άξονα αποτελούν τη λευκή ουσία του, ενώ όταν πορεύονται έξω από αυτόν αποτελούν τα νεύρα. Ο εγκεφαλονωτιαίος άξονας δεν εφάπτεται απευθείας με τα τοιχώματα των οστέινων κοιλοτήτων στις οποίες περιέχεται, αλλά περιβάλλεται από τρία μεμβρανοειδή περιβλήματα (τις μήνιγγες) και αιωρείται σε ένα υγρό μέσο, το εγκεφαλονωτιαίο υγρό, που έχει ισχυρή προστατευτική και λιπαντική ιδιότητα. Η ανατομική δομή του κεντρικού ν.σ. είναι πολύπλοκη· η πολυπλοκότητα αυτή αυξάνει ανεβαίνοντας στη ζωολογική κλίμακα και φτάνει το μέγιστο της έκφρασής της στον άνθρωπο. Σε γενικές γραμμές, το κεντρικό ν.σ. αποτελείται από ένα σύστημα κυτταρικών σωρών φαιάς ουσίας (οι πυρήνες) που συνδέονται μεταξύ τους με δέσμες νευρικών ινών. Οι πυρήνες είναι κατανεμημένοι σε διάφορα επίπεδα του κεντρικού ν.σ., καθένα από τα οποία συνδέεται ανατομικά και φυσιολογικά με άλλα, υπερκείμενα και υποκείμενα - αυτοί οι πυρήνες αντιπροσωπεύουν σταθμούς αναχώρησης ή άφιξης των νευρικών ερεθισμάτων. Τα νευρικά κέντρα και τα προβλητικά τους δεμάτια συνιστούν πολύπλοκα συστήματα με αλληλοσυμπληρούμενες λειτουργίες και αντιπροσωπεύουν τους λεπτότατους μηχανισμούς οι οποίοι ρυθμίζουν την ψυχική ζωή μας, τις κινήσεις και τις αισθήσεις (ζωικό σύστημα), καθώς και τις λειτουργίες των διάφορων οργάνων και συστημάτων (φυτικό σύστημα). Ο εγκέφαλος (που ονομάζεται και μυαλό) διακρίνεται σε τελεγκέφαλο και διεγκέφαλο· ο πρώτος αποτελείται από τα εγκεφαλικά ημισφαίρια και από άλλους σχηματισμούς που συνδέουν τα δύο ημισφαίρια, όπως το τυλώδες σώμα, η ψαλίδα, το διαφανές διάφραγμα κ.ά. Τα εγκεφαλικά ημισφαίρια είναι δυο συμμετρικοί σχηματισμοί που χωρίζονται μεταξύ τους από μια βαθιά και επιμήκη σχισμή, η οποία εμβαθύνεται έως το τυλώδες σώμα, και η επιφάνειά τους χαράσσεται από πολυάριθμες αύλακες, που τους δίνουν λοβώδηψη. Από αυτές προέρχεται η διάκριση των ημισφαιρίων σε μετωπιαίους, βρεγματικούς, κροταφικούς και ινιακούς λοβούς. Από τις σπουδαιότερες αύλακες αναφέρουμε την αύλακα του Σίλβιους, που αρχίζει από την κάτω επιφάνεια του ημισφαιρίου και συνεχίζεται για αρκετό διάστημα στην πλάγια επιφάνειά του, και του Ρολάντο, που πορεύεται λοξά προς τα κάτω και εμπρός στο κεντρικό μέρος της πλάγιας επιφάνειας των ημισφαιρίων του εγκεφάλου. Από μορφολογική άποψη, στον φλοιό του ανθρώπινου εγκεφάλου, σε μια περιοχή που βρίσκεται μπροστά από την αύλακα του Ρολάντο, εδρεύουν τα κέντρα των εκούσιων κινήσεων· στην περιοχή που βρίσκεται πίσω από την αύλακα του Ρολάντο εδρεύουν τα κέντρα της αισθητικότητας του δέρματος και των μυών. Δημιουργείται έτσι μια κινητική φλοιώδης περιοχή, που εδρεύει κυρίως στην πρόσθια κεντρική έλικα, και μια έδρα υποδοχής των αισθητικών ερεθισμάτων στην πίσω κεντρική έλικα. Πιο χαμηλά και πιο μπροστά, στην πρώτη μετωπιαία έλικα, βρίσκεται η έδρα του έναρθρου λόγου· τα ακουστικά ερεθίσματα συλλέγονται σε μια περιορισμένη περιοχή του κροταφικού λοβού και τα οπτικά στον φλοιό του ινιακού λοβού, στα τοιχώματα της πληκτραίας σχισμής και στη γύρω περιοχή. Η έδρα των ανώτερων πνευματικών διεργασιών, δηλαδή της διατήρησης και της ανάμνησης των εντυπώσεων, του συνδυασμού, της κρίσης και της συνείδησης, δεν είναι εντοπίσιμη σε μια ορισμένη περιοχή του φλοιού, αλλά είναι διάχυτη (κατά τη γνώμη πολλών επιστημόνων) σε μια ευρεία περιοχή του φλοιού, που ονομάζεται βουβή περιοχή. Για ορισμένες πολυπλοκότερες πράξεις και ικανότητες που έχει αποκτήσει ο άνθρωπος με την ατομική εκπαίδευση, όπως η επιδεξιότητα ενός χεριού, το λεξιλόγιο, η αναγνώριση των ήχων και της σημασίας των λέξεων που ακούει ή βλέπει ή γράφει το ένα εγκεφαλικό ημισφαίριο (συνήθως το αριστερό) τελειοποιήθηκε και εξειδικεύτηκε περισσότερο από το άλλο (κυριαρχούν ημισφαίριο). Κάτω από τη φαιά ουσία βρίσκεται η λευκή ουσία των ημισφαιρίων, που αποτελείται από διάφορες δέσμες ινών, που συνδέουν τον φλοιό με άλλα υποκείμενα όργανα: τον διεγκέφαλο, τον μεσεγκέφαλο, τη γέφυρα, τον προμήκη μυελό και τον νωτιαίο μυελό. Στο εσωτερικό της λευκής ουσίας, στη βάση των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, βρίσκονται μερικοί σωροί νευρικών κυττάρων, που αποτελούν τους πυρήνες της βάσης ή ραβδωτό σώμα. Οι νευρικές ίνες διακρίνονται σχηματικά σε συνδεσμικές ίνες, που ενώνουν περιοχές του ενός ημισφαιρίου με άλλες του αντίθετου ημισφαιρίου - κυρίως συνδέουν συμμετρικές περιοχές· συνδετικές ίνες, που συνδέουν μεταξύ τους τμήματα του φλοιού του ίδιου ημισφαιρίου· προβληματικές ίνες, που αντιπροσωπεύουν συνδέσεις μεταξύ φλοιού και άλλων υποκειμένων νευρικών σχηματισμών. Ο διεγκέφαλος, που αποτελεί τη βάση του εγκεφάλου και εφάπτεται απευθείας των οστών της βάσης του κρανίου, συγκροτείται από τρία τμήματα (επιθάλαμος, οπτικός θάλαμος και υποθάλαμος) που συνίσταται κατά το μεγαλύτερο μέρος από κυτταρικούς πυρήνες που ονομάζονται διεγκεφαλικά κέντρα στα οποία αποδίδεται το μεγαλύτερο μέρος των λειτουργιών της φυτικής ζωής. Ο θάλαμος είναι πραγματικά σπουδαιότατο όργανο για την αισθητικότητα, γιατί αποτελεί ενδιάμεσο σταθμό όλων σχεδόν των οδών της γενικής αισθητικότητας, καθώς και των οδών ειδικής αισθητικότητας ή των αισθήσεων (όραση, ακοή, όσφρηση, γεύση κ.ά.). Ο θάλαμος είναι ο σχηματισμός που λαμβάνει, αν και χονδροειδώς, υποκειμενική γνώση όλων των αισθημάτων, τόσο των ευχάριστων όσο και των δυσάρεστων. Στα τελευταία χρόνια, κάτω από το φως εμβριθών ανατομοκλινικών και φυσιοπαθολογικών μελετών αποδίδεται μεγάλη σημασία στον υποθάλαμο, ο οποίος φαίνεται ότι έχει πρωτεύουσα σημασία στη γενική οικονομία του οργανισμού, μέχρι του σημείου να θεωρείται - παρά τις μικρές διαστάσεις του - το ουσιωδέστερο κέντρο της φυτικής, ενστικτώδους και συγκινησιακής ζωής, αν όχι κι αυτό ακόμα το κέντρο της συνείδησης. Ο μεσεγκέφαλος είναι ένα είδος ισθμού, που συνδέει τα παραπάνω εγκεφαλικά όργανα με τον προμήκη μυελό, τη γέφυρα και την παρεγκεφαλίδα. Αποτελείται από δύο κύρια μέρη, τα σκέλη του εγκεφάλου από κάτω και το τετράδυμο από πάνω. Ο μεσεγκέφαλος διασχίζεται από έναν σωλήνα στον οποίο κυκλοφορεί το εγκεφαλονωτιαίο υγρό και ο οποίος ονομάζεται υδραγωγός του Σίλβιους. Από φυσιολογική άποψη ο μεσεγκέφαλος μπορεί να θεωρηθεί ή ως πραγματικά ανεξάρτητο όργανο, αφού είναι έδρα κινητικών και αισθητικών πυρήνων και κέντρο ρύθμισης υποκείμενων τμημάτων του νευράξονα ή ως όργανο διόδου νευρικών δεματίων που προέρχονται από τα υπερκείμενα κέντρα ή που διευθύνονται προς αυτά. Μεγάλη εξάλλου είναι η σημασία του μεσεγκεφάλου στη ρύθμιση του μυϊκού τόνου και των θέσεων που λαμβάνει το σώμα. Η παρεγκεφαλίδα είναι στον άνθρωπο το πλέον ογκώδες εγκεφαλικό όργανο μετά τα εγκεφαλικά ημισφαίρια. Στην επιφάνειά της έχει ένα στρώμα φαιάς ουσίας, πάνω από την κεντρική της μάζα, που αποτελείται από λευκή ουσία και με την οποία συνεχίζεται. Το σχήμα της παρεγκεφαλίδας μοιάζει με την καρδιά που έχουν οι κούπες της τράπουλας. Αποτελείται από τρία μέρη: ένα μεσαίο ή μέσο λοβό και δυο πλάγια ή ημισφαίρια της παρεγκεφαλίδας. Στην επιφάνεια της παρεγκεφαλίδας διακρίνεται πλήθος μικρών και μεγάλων αυλακών που τη διαιρούν σε πολλά τμήματα. Η παρεγκεφαλίδα συνδέεται με τα άλλα μέρη του ν.σ. μέσω δεματίων νευρικών ινών, που ονομάζονται παρεγκεφαλιδικά σκέλη (τα κάτω παρεγκεφαλιδικά σκέλη τη συνδέουν με τη γέφυρα, τα άνω με τον μεσεγκέφαλο). Οι νευρικές οδοί της παρεγκεφαλίδας διακρίνονται σε προσαγωγούς και απαγωγούς· οι πρώτες προέρχονται από διάφορα νευρικά κέντρα και καταλήγουν στην παρεγκεφαλίδα, ενώ οι απαγωγοί αρχίζουν από αυτήν και διευθύνονται προς άλλα νευρικά κέντρα. Από τα ανατομικά δεδομένα πρέπει να δεχτούμε ότι η λειτουργική δραστηριότητα της παρεγκεφαλίδας μπορεί να καθορίζεται από αισθητικά ερεθίσματα, που φτάνουν σε αυτήν από τον νωτιαίο μυελό, τον προμήκη μυελό και από τη γέφυρα, από εκείνα που προέρχονται από την αίθουσα του αυτιού και από το πιο βαθύ τμήμα του οργάνου της ακοής (έσω ους) και, τέλος, από εκείνα που προέρχονται από τον φλοιό του εγκεφάλου. Οι αντιδράσεις της παρεγκεφαλίδας σε αυτά τα ερεθίσματα εκδηλώνονται τελικά στο μυϊκό σύστημα, επί του συντονισμού των κινήσεων. Η γέφυρα είναι το τμήμα του εγκεφαλικού στελέχους που περιλαμβάνεται ανάμεσα στον προμήκη μυελό και στον μεσεγκέφαλο. Εφάπτεται, στο πίσω μέρος και στα πλάγια, με την παρεγκεφαλίδα, με την οποία επικοινωνεί δια των μέσων παρεγκεφαλιδικών σκελών, από όπου περνούν και διασταυρώνονται σημαντικές νευρικές οδοί. Όσον αφορά τις λειτουργίες της γέφυρας, δεν μπορεί βέβαια να θεωρηθεί απομονωμένη από το υπόλοιπο εγκεφαλικό στέλεχος, με το οποίο συνδέεται στενά. Πάντως σίγουρα, η γέφυρα ασκεί ανασταλτική επίδραση επί της αντανακλαστικής κινητικής δραστηριότητας και επί των κινήσεων που προκαλούνται από ερεθισμό του φλοιού, μέσω της ονομαζόμενης δικτυωτής ουσίας (που βρίσκεται και στον προμήκη μυελό)· επιπλέον επιδρά επί των αντανακλαστικών της στάσης και επί των αντιδράσεων ευθείασης του σώματος, καθώς και επί των κινήσεων του βλέμματος. Ο προμήκης μυελός είναι η συνέχιση προς τα πάνω του νωτιαίου μυελού, από τον οποίο χωρίζεται με τον ονομαζόμενο χιασμό των πυραμίδων· και το όριό του προς τα πάνω διαγράφεται από μια εγκάρσια αύλακα, που τον χωρίζει από τη γέφυρα του εγκεφάλου. Στον προμήκη μυελό βρίσκονται κυρίως οι νευρικές ίνες, που προέρχονται από τα κινητικά νεύρα του φλοιού και διασταυρώνονται με τις ίνες της αντίθετης πλευράς, για να καταλήξουν ακολούθως στον νωτιαίο μυελό. Έτσι, οι νευρικές ίνες, που προέρχονται από το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου, καταλήγουν στο αριστερό μισό του νωτιαίου μυελού· επομένως οι κινήσεις που διατάσσονται από το δεξιό εγκέφαλο μεταδίδονται στο αριστερό μισό του σώματος. Μια βλάβη λοιπόν που θα κατέστρεφε τα κινητικά κέντρα του δεξιού εγκεφαλικού ημισφαιρίου, θα προκαλούσε παράλυση στο αριστερό μισό του σώματος. Ο προμήκης μυελός αποτελεί όργανο διόδου για τις ανιούσες (κεντρομόλους) και κατιούσες (φυγόκεντρους) οδούς, που συνδέουν τα ανώτερα τμήματα του νευράξονα με τον νωτιαίο μυελό· είναι ένα σημαντικό πεδίο ολοκλήρωσης πολυάριθμων δραστηριοτήτων, προαιρετικών, αυτόματων και αντανακλαστικών. Ως όργανο, που έχει λειτουργία κέντρου, μεριμνά δια των προσαγωγών και απαγωγών ινών των κρανιακών νεύρων, η πλειονότητα των οποίων έχει σε αυτόν τους πυρήνες γένεσης και κατάληξης, για την κινητική, αισθητήρια και εκκριτική νεύρωση πολυάριθμων περιοχών του οργανισμού. Εξασφαλίζει εξάλλου τη φυσιολογική λειτουργία μερικών μεγάλων λειτουργιών της ζωικής (κίνηση, θέση) και της φυτικής ζωής (αναπνοή, κυκλοφορία κ.ά.). Ο νωτιαίος μυελός αντιπροσωπεύει το τελευταίο κεντρικό όργανο του ν.σ.. Μορφολογικά είναι ένα μακρύ κορδόνι νευρικής ουσίας που από τη βάση του κρανίου εκτείνεται μέσα στη σπονδυλική στήλη, ως το δεύτερο οσφυϊκό σπόνδυλο, και τελειώνει μ’ έναν κώνο (μυελικός κώνος) και ακολούθως με το τελικό νημάτιο. Συγκρατείται στη θέση του από τη σύνδεσή του με τον εγκέφαλο, από τις πλάγιες προεκβολές του ή νωτιαία νεύρα και, τέλος, από τις μήνιγγες που τον περιβάλλουν. Ο νωτιαίος μυελός αποτελείται στο κέντρο του από φαιά ουσία, στην περιφέρεια από λευκή ουσία. Η φαιά ουσία είναι τοποθετημένη έτσι ώστε σε τομή μοιάζει με το γράμμα Η και αποτελείται από νευρικές ίνες δίχως μυελίνη και νευρικά κύτταρα συγκεντρωμένα σε πυρήνες. Από το μπροστινό κέρας ξεκινούν πολυάριθμες ίνες, κύριες προεκβολές των νευρικών κυττάρων που, μαζεμένες, σχηματίζουν τις πρόσθιες νωτιαίες ρίζες. Στο οπίσθιο κέρας φτάνουν άλλες νευρικές ίνες που σχηματίζουν τις πίσω ρίζες. Οι πρώτες είναι κινητικές ίνες, οι δεύτερες αισθητικές. Ο νωτιαίος μυελός, από φυσιολογικής σκοπιάς, έχει διπλή λειτουργία: είναι αγωγός, αφού μεταφέρει τα ερεθίσμτα μέσω της λευκής ουσίας, που σχηματίζεται από ίνες που προέρχονται από τον εγκέφαλο ή από ένα ανώτερο τμήμα του νωτιαίου μυελού· είναι επίσης νευρικό κέντρο, γιατί συμμετέχει σημαντικά στο φαινόμενο του αντανακλαστικού. Στην εκούσια πράξη, ο εγκέφαλος υποδέχεται το αίσθημα από την περιφέρεια μέσω των αισθητικών οδών, το ερμηνεύει και στέλνει την απάντηση στα φαιά κύτταρα των μπροστινών ριζών του νωτιαίου μυελού, που με τη σειρά τους, μέσω των νεύρων, τη στέλνουν στους μυς. Στο αντανακλαστικό, αντίθετα δεν επεμβαίνει ο εγκέφαλος· η φαιά ουσία του νωτιαίου μυελού υποδέχεται το ερέθισμα μέσω των πίσω ριζών και το μεταδίδει απευθείας στους μυς μέσω των μπροστινών ριζών. Το κεντρικό ν.σ. είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στους παθολογικούς παράγοντες. Μεταξύ αυτών αναφέρουμε τα κρανιακά τραύματα, που μπορεί να προκαλέσουν αιμορραγίες με αποτέλεσμα την καταστροφή εγκεφαλικής ουσίας και μειονεκτική λειτουργία της περιοχής του σώματος που εξαρτάται από αυτήν· τα λοιμώδη νοσήματα, όπως οι διάφορες μορφές εγκεφαλίτιδας· τους όγκους, που μπορεί να εντοπίζονται σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου και να δίνουν διαφορετική συμπτωματολογία ανάλογα με την πληγείσα περιοχή· τα εκφυλιστικά νοσήματα, που οφείλονται σε διάφορους παράγοντες, μερικοί από τους οποίους είναι ακόμα άγνωστοι. περιφερειακό ν.σ. Περιλαμβάνει όλες τις νευρικές δέσμες που ξεκινούν από τον εγκεφαλονωτιαίο άξονα και διανέμονται στα διάφορα όργανα, για να συντονίσουν τις λειτουργίες τους, να ρυθμίσουν τον τροφισμό, να τους δώσουν αισθητικότητα (κεντρομόλες οδοί) και κινητικότητα (φυγόκεντροι οδοί). Τα νεύρα μοιάζουν στο σχήμα με κυλινδρικά κορδόνια, μερικές φορές πεπλατυσμένα, σε μέγεθος γενικά ανάλογο με τον αριθμό των ινών που τα αποτελούν, είναι μεγάλης αντοχής στην έλξη, αλλά έχουν μικρή ελαστικότητα. Δεν πορεύονται μεμονωμένα, αλλά συνοδεύονται από αρτηρίες, φλέβες και λεμφικά αγγεία. Σχηματίζεται έτσι το τυπικό νευροαγγειακό δεμάτιο, τα διάφορα στοιχεία του οποίου διατηρούνται σε επαφή από ένα περίβλημα. Κατά την πορεία των νεύρων συναντώνται τα γάγγλια, γκριζοερυθρωπές διογκώσεις, με διάφορο όγκο και σχήμα, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν εξαρτημένα όργανα ή νευρικά κέντρα· βρίσκονται, κυρίως, κοντά στη σπονδυλική στήλη. Ανάλογα με την ειδική τους λειτουργία, τα νεύρα διαιρούνται σε κινητικά, αισθητικά και φυτικά. Τα κινητικά ή απαγωγά νεύρα εκπορεύονται από κύτταρα που βρίσκονται στη φαιά ουσία των μπροστινών κεράτων του νωτιαίου μυελού και οι νευρίτες τους φτάνουν στους μυς και στους αδένες με τις μπροστινές ρίζες και τα νεύρα του νωτιαίου μυελού. Τα αισθητικά ή προσαγωγά νεύρα έχουν το κέντρο τους τα νωτιαία γάγγλια. Το νευρικό κύτταρο των νωτιαίων γαγγλίων εκπέμπει μια αποφυάδα που διαιρείται γρήγορα σε δύο ίνες: η μία αποτελεί το αισθητικό νωτιαίο νεύρο που συλλέγει με τα διάφορα αισθητήρια όργανα το αισθητικό ερέθισμα από την περιφέρεια, και η άλλη κατευθύνεται προς την πίσω ρίζα του νωτιαίου μυελού. Τα νεύρα, ανάλογα με το αν το πρώτο τους τμήμα βρίσκεται μέσα στην κοιλότητα του κρανίου ή της σπονδυλικής στήλης, διακρίνονται σε κρανιακά και νωτιαία. Από τον εγκέφαλο και γενικά από την κάτω επιφάνειά του εξέρχονται δώδεκα συζυγίες νεύρων τοποθετημένες συμμετρικά ή μια μετά την άλλη, από εμπρός προς τα πίσω. Αφού περάσουν από τα ειδικά τρήματα του κρανίου, φτάνουν στα διάφορα όργανα της κεφαλής και σε σπάνιες περιπτώσεις φτάνουν και πιο μακριά. Τα κρανιακά νεύρα παρουσιάζουν μεγάλη ετερογένεια τόσο στη μορφολογία όσο και στη λειτουργία τους. Σχετικά αναφέρουμε ότι η πρώτη συζυγία, δηλαδή το οσφρητικό νεύρο, και η δεύτερη συζυγία, δηλαδή το οπτικό νεύρο, είναι προεκτάσεις του εγκεφάλου, ουσιαστικά διαφοροποιημένες, και θεωρούνται ειδικά νεύρα· τρίτη συζυγία, κοινό οφθαλμοκινητικό, η τέταρτη συζυγία, τροχηλιακό, και η έκτη, απαγωγό, είναι καθαρά κινητικά νεύρα που προορίζονται για τους μυς του ματιού. Η πέμπτη συζυγία ή τρίδυμο είναι μεικτό νεύρο, αλλά μόνο ο τρίτος του κλάδος παρέχει αισθητικότητα στο δέρμα του προσώπου και στους βλεννογόνους του ματιού, της μύτης και του στόματος, ενώ με την κινητική του μοίρα νευρώνει τους μασητήρες μυς· η έβδομη συζυγία ή προσωπικό είναι νεύρο μεικτό, που με την κινητική του μοίρα διανέμεται σε όλους τους μιμικούς μυς, ενώ με την αισθητική δίνει και ειδική αισθητικότητα σε ένα μέρος της γλώσσας· η όγδοη ή ακουστικό είναι νεύρο αισθητήριο· η ένατη, δηλαδή το γλωσσοφαρυγγικό, είναι νεύρο μεικτό, που κυρίως δίνει αγγειοκινητικές ίνες στην παρωτίδα· το ίδιο και η δέκατη συζυγία, το πνευμονογαστρικό, και η ενδέκατη ή παραπληρωματικό νεύρο. Το πνευμονογαστρικό είναι, χωρίς αμφιβολία, το σπουδαιότερο και πολυπλοκότερο από τα κρανιακά νεύρα, επειδή εποπτεύει μεγάλο αριθμό λειτουργιών. Η σημασία αυτού του νεύρου είναι τόσο μεγάλη, ώστε η αμφοτερόπλευρη τομή του στο ύψος του αυχένα είναι ασυμβίβαστη με τη ζωή. Κύρια αιτία θανάτου είναι οι βαριές αλλοιώσεις που προκαλούνται στο μυοκάρδιο από την παύση των ερεθισμάτων του πνευμονογαστρικού. Στη μακρά πορεία του δίνει κλάδους στο λάρυγγα, στο φάρυγγα, στον υπεζωκότα, στους πνεύμονες, στο περικάρδιο, στην καρδιά, στον οισοφάγο, στο συκώτι. Η δωδέκατη συζυγία, υπογλώσσιο, είναι μόνο κινητικό και νευρώνει τους μυς της γλώσσας. Από τον νωτιαίο μυελό ξεκινούν συμμετρικά, κατά ζεύγη, δυο νευρικές ρίζες, μια εμπρός και μια πίσω που ενώνονται και αποτελούν τα νωτιαία νεύρα. Ανάμεσα σε αυτά διακρίνονται οκτώ ζεύγη αυχενικών νεύρων, δώδεκα θωρακικών νεύρων, πέντε οσφυϊκών νεύρων, πέντε ιερών νεύρων, τρία κοκκυγικών νεύρων· αυτά τα τελευταία είναι υποτυπώδη και σχηματίζουν την ίππουριν. Τα νωτιαία νεύρα εκφύονται από τον νωτιαίο μυελό με τις μπροστινές και πίσω ρίζες, αλλά, εκτός από μερικές εξαιρέσεις, δεν ξεχωρίζουν αμέσως ως χωριστές και αυτόνομες δέσμες, παρά μόνο αφού διασχίσουν πλέγματα, όπου οι ίνες τους αναστομώνονται συχνά κατά πολύπλοκο τρόπο. Από τα πιο σημαντικά νευρικά πλέγματα είναι το επιφανειακό αυχενικό, από όπου ξεκινούν ίνες που νευρώνουν το δέρμα του προσώπου, του λαιμού και των ώμων· και το αυχενικό του βάθους, από όπου ξεκινά το φρενικό, κινητικό νεύρο του διαφράγματος. Αναφέρουμε επίσης το βραχιόνιο πλέγμα, οι τελικοί κλάδοι του οποίου (μέσο, ωλένιο, κερκιδικό κ.ά.) παρέχουν την κινητικότητα και την αισθητικότητα σε ολόκληρο το άνω άκρο· το οσφυϊκό πλέγμα, το ιερό κ.ά. Κάθε νεύρο, στην πορεία του προς την περιφέρεια, αφού δώσει πλάγιους κλάδους τελειώνει με λεπτές τελικές ίνες, που, αφού γίνουν μικροσκοπικές, καταλήγουν στα κύτταρα του ιστού ερχόμενες σε επαφή με ειδικούς σχηματισμούς που ονομάζονται υποδοχείς για τις αισθητικές νευρικές ίνες και εκτελεστές για τις κινητικές (αναφέρουμε τα σωμάτια του Πατσίνι, τις νευρομυϊκές ατράκτους κ.ά.). Όταν οι νευρικές ίνες που αποτελούν το περιφερειακό νεύρο διακόπτονται από μια οποιαδήποτε βλάβη, από τα δυο κομμάτια που σχηματίζονται, το περιφερειακό (που δεν ενώνεται πια με το κύτταρο από το οποίο προέρχεται) εκφυλίζεται (βαλλεριανή εκφύλιση) ενώ το κεντρικό τμήμα παραμένει ακέραιο. Ακριβώς από αυτό αρχίζει η διαδικασία επανασχηματισμού των εκφυλισθεισών νευρικών ινών (αναγέννηση του νεύρου). Η βλάβη ενός περιφερειακού νεύρου προκαλεί αλλοίωση διάφορης βαρύτητας στις ειδικές του λειτουργίες (κινητικότητα, αισθητικότητα, μυϊκό τόνο, αντανακλαστικά κ.ά.). Η διακοπή ενός κινητικού νεύρου προκαλεί παράλυση ή πάρεση της εξαρτώμενης μυϊκής ομάδας, ανάλογα με το αν η κινητική λειτουργικότητα έχει καταργηθεί ολοκληρωτικά ή μόνο μερικώς. Η φλεγμονή ενός νευρικού στελέχους που προκαλείται από διάφορους παθογόνους παράγοντες ονομάζεται νευρίτιδα. ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΝΩΤΙΑΙΟΥ ΜΥΕΛΟΥ Περιφερειακές απολήξεις κινητικών νευρικών ινών, όπως φαίνονται στο μικροσκόπιο: οι κινητικές νευρικές ίνες (Α) φτάνουν στις μυϊκές ίνες (Β), των οποίων διακρίνονται οι εγκάρσιες ραβδώσεις όπου καταλήγουν σε μια κινητική πλάκα (Γ). Κάθε μυϊκή ίνα έχει μία μόνο τελική κινητική πλάκα. Αριστερά σχηματική απεικόνιση του εγκέφαλου, των περιβλημάτων του και των χώρων του εγκεφαλονωτιαίου υγρού: 1 - σκληρή μήνιγγα? 2 - αραχνοειδής? 3 - δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο (μέση επιφάνεια)? 4 - πάνω οβελιαίος κόλπος? 5 - πακχιόνια σωμάτια? 6 - υπαραχνοειδής χώρος? 7 - δεξιά πλάγια κοιλία? 8 - χοριοειδή πλέγματα της τρίτης κοιλίας? 9 - μεγάλη εγκεφαλική φλέβα? 10 - πάνω δεξαμενή? 11 - υδραγωγός του Silvius? 12 - παρεγκεφαλίδα? 13 - τέταρτη κοιλία- 14 - χοριοειδή πλέγματα της τέταρτης κοιλίας- 15 - παρεγκεφαλονωτιαία δεξαμενή? 16 - νωτιαίος μυελός? 17 - τρήμα του Magendie? 18 - γέφυρα- 19 - δεξαμενή μεταξύ των εγκεφαλικών σκελών 20 - υπόφυση? 21 - τρίτη κοιλία- 22 - τρήμα του Monro? 23 - τηλώδες σώμα? 24 - χοριοειδή πλέγματα της πλάγιας κοιλίας. Δεξιά, κατανομή των αισθητικών ριζών στο δέρμα: σε κάθε ζώνη αντιστοιχεί μια οπίσθια νωτιαία ρίζα. Με κίτρινο σημειώνεται η περιοχή των αυχενικών ριζών με πορτοκαλί των θωρακικών με γαλάζιο των οσφυϊκών με πράσινο η περιοχή των ριζών της ιερής μοίρας.